Cán cân thương mại là gì? Vai trò, các yếu tố tác động và thực trạng tại Việt Nam

Cán cân thương mại đề cập đến sự khác biệt giữa giá trị xuất khẩu và nhập khẩu hàng hóa/ dịch vụ của một quốc gia trong khoảng thời gian cụ thể. Nó là một thành phần quan trọng trong cán cân thanh toán của quốc gia và là bản ghi của tất cả các giao dịch kinh tế giữa quốc gia và thế giới. Cùng VNSC tìm hiểu chi tiết về cán cân thương mại trong nội dung sau đây.

Cán cân thương mại là gì?

Cán cân thương mại (Balance of trade) được hiểu là chênh lệch giữa giá trị nhập khẩu và xuất khẩu của một quốc gia trong một khoảng thời gian xác định. 

Khi giá trị nhập khẩu lớn hơn xuất gọi thì được gọi là thặng dư thương mại; ngược lại, khi giá trị xuất khẩu lớn hơn nhập khẩu sẽ được gọi là thâm hụt thương mại.

Cán cân thương mại là một chỉ số kinh tế quan trọng vì nó cung cấp cái nhìn sâu sắc về sức khỏe kinh tế và khả năng cạnh tranh quốc tế của quốc gia. Thặng dư thương mại có thể là dấu hiệu cho thấy sản xuất trong nước mạnh mẽ và khả năng cạnh tranh trên thị trường quốc tế.

Mặt khác, thâm hụt thương mại sẽ cho thấy quốc gia đang tiêu dùng nhiều hơn mức sản xuất trong nước, điều này dẫn đến các vấn đề như phụ thuộc vào vay nước ngoài hoặc cạn kiệt dự trữ ngoại hối.

Điều đáng lưu ý là bản thân thâm hụt thương mại không nhất thiết là một chỉ báo tiêu cực. Tại nhiều quốc gia, đặc biệt là những nước có nền kinh tế mạnh và ổn định có thể bị thâm hụt thương mại trong thời gian dài mà không gây ra hậu quả tiêu cực đáng kể. 

Công thức tính:

Cán cân thương mại = giá trị xuất khẩu – giá trị nhập khẩu.

Trong đó: 

• Giá trị hàng hóa xuất khẩu tính từ lượng hàng hoá dịch vụ được bán cho nước ngoài. 
• Giá trị hàng nhập khẩu tính từ lượng hàng hoá, dịch vụ được mua từ người bán ở các quốc gia khác.

Vai trò của cán cân thương mại đối với nền kinh tế

Cán cân thương mại có một số vai trò quan trọng trong nền kinh tế của quốc gia:

• Là chỉ số kinh tế: Cán cân thương mại là một chỉ số kinh tế quan trọng phản ánh sức mạnh tương đối của nền kinh tế quốc gia. Thặng dư thương mại cho thấy quốc gia đang xuất khẩu nhiều hơn nhập khẩu, đây là dấu hiệu của một nền kinh tế cạnh tranh và hiệu quả. Ngược lại, thâm hụt thương mại cho thấy sự cần thiết phải điều chỉnh các chính sách kinh tế.
• Tác động đến GDP: Cán cân thương mại ảnh hưởng trực tiếp đến Tổng sản phẩm quốc nội (GDP) của một quốc gia. Xuất khẩu đóng góp tích cực vào GDP. Thặng dư thương mại thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, trong khi thâm hụt lại tác động tiêu cực đến GDP.
• Giá trị tiền tệ: Cán cân thương mại có thể ảnh hưởng đến giá trị đồng tiền của một quốc gia. Nếu quốc gia liên tục có thặng dư thương mại, nhu cầu về đồng tiền của quốc gia đó sẽ tăng lên, điều này sẽ dẫn đến sự tăng giá của đồng tiền. Ngược lại, thâm hụt thương mại gây áp lực giảm giá trị đồng tiền.
• Ảnh hưởng đến nền công nghiệp và việc làm: Cán cân thương mại tích cực sẽ hỗ trợ việc làm trong các ngành định hướng xuất khẩu. Những ngành công nghiệp như sản xuất và nông nghiệp được hưởng lợi từ nhu cầu ngày càng tăng đối với sản phẩm của họ ở thị trường nước ngoài.
• Khả năng cạnh tranh: Thặng dư thương mại là dấu hiệu cho thấy hàng hóa và dịch vụ của một quốc gia có khả năng cạnh tranh trên trường toàn cầu. Khả năng cạnh tranh này rất quan trọng cho sự bền vững lâu dài của tăng trưởng kinh tế quốc gia.
• Tiết kiệm và đầu tư: Thặng dư thương mại có thể dẫn đến sự gia tăng tiết kiệm của quốc gia. Thặng dư được sử dụng để đầu tư, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế trong tương lai.
• Cán cân thanh toán: Cán cân thương mại là một thành phần trong cán cân thanh toán. Thâm hụt kéo dài dẫn đến giảm dự trữ ngoại hối, khả năng tạo ra sự bất ổn tài chính.
• Quan hệ kinh tế toàn cầu: Mất cân bằng thương mại dai dẳng dẫn đến căng thẳng về đàm phán về các hiệp định và chính sách thương mại.

Nhìn chung, vị thế thương mại cân bằng là điều quan trọng vì nó cho thấy một quốc gia đang sản xuất và tiêu dùng một cách bền vững. Tuy nhiên, cần lưu ý là mất cân bằng thương mại đôi khi không phải là vấn đề nghiêm trọng, cần phải xem xét hoàn cảnh của mỗi quốc gia mới xác định các tác động tiêu cực – tích cực cụ thể.

Các yếu tố ảnh hưởng đến cán cân thương mại

Có nhiều yếu tố ảnh hưởng đến cán cân thương mại của quốc gia, gây ra sự thặng dư hoặc thâm hụt. Cụ thể:

• Tỷ giá hối đoái: Sức mạnh tương đối của đồng tiền của một nước có thể tác động đáng kể đến cán cân thương mại của nước đó. Đồng nội tệ mạnh khiến hàng xuất khẩu trở nên đắt đỏ hơn đối với người mua nước ngoài, làm giảm nhu cầu mua. Ngược lại, đồng tiền yếu hơn sẽ khiến xuất khẩu trở nên cạnh tranh và thúc đẩy nhu cầu.
• Điều kiện kinh tế trong nước: Nền kinh tế mạnh và đang phát triển có xu hướng tăng tiêu dùng trong nước, khả năng dẫn đến tăng nhập khẩu. Ngược lại, suy thoái kinh tế sẽ dẫn đến giảm tiêu dùng và giảm nhập khẩu.
• Điều kiện kinh tế nước ngoài: Nếu các đối tác thương mại chính của một quốc gia đang có tốc độ tăng trưởng kinh tế cao, tăng nhu cầu nhập khẩu sẽ thúc đẩy cán cân thương mại của nước xuất khẩu.
• Tỷ lệ lạm phát tương đối: Tỷ lệ lạm phát cao ở một quốc gia làm cho hàng xuất khẩu của quốc gia đó đắt hơn tương đối so với hàng nhập khẩu, điều này khả năng làm giảm nhu cầu đối với các sản phẩm của quốc gia đó.
• Chính sách của Chính phủ: Một số chính sách của Chính phủ, như thuế quan, hạn ngạch, trợ cấp và can thiệp tỷ giá hối đoái có thể ảnh hưởng trực tiếp đến cán cân thương mại. 
• Sở thích của người tiêu dùng: Những thay đổi trong sở thích của người tiêu dùng đối với một số sản phẩm nhất định gây tác động đến xuất nhập khẩu. Ví dụ, nếu người tiêu dùng bắt đầu ưa thích ô tô điện hơn các phương tiện chạy bằng xăng truyền thống, điều đó sẽ ảnh hưởng đến cán cân thương mại của một quốc gia trong ngành ô tô.
• Sự kiện chính trị: Bất ổn chính trị, xung đột và tranh chấp thương mại sẽ tác động đáng kể đến cán cân thương mại. Chúng phá vỡ chuỗi cung ứng, thay đổi tuyến đường và mối quan hệ thương mại.
• Thiên tai và các sự kiện khí hậu: Các sự kiện như bão, động đất, hạn hán hoặc thảm họa thiên nhiên khác sẽ làm gián đoạn sản xuất và thương mại, gây ảnh hưởng đến cán cân thương mại của quốc gia.
• Đầu cơ và tâm lý thị trường: Tâm lý thị trường và hoạt động đầu cơ trên thị trường tài chính sẽ ảnh hưởng đến tỷ giá hối đoái và đến cán cân thương mại.

Các yếu tố trên có mối liên hệ với nhau và có những tác động phức tạp, đa chiều đến cán cân thương mại quốc gia đó.

Nguyên nhân tạo ra thâm hụt cán cân thương mại

Thâm hụt cán cân thương mại xảy ra khi nhập khẩu hàng hóa và dịch vụ của quốc gia vượt quá xuất khẩu. Có một số nguyên nhân tiềm ẩn gây ra thâm hụt thương mại như:

• Sở thích của người tiêu dùng và nhu cầu nhập khẩu: Nếu người tiêu dùng ưa thích hàng hóa nước ngoài hoặc có nhu cầu cao đối với các sản phẩm nhập khẩu (chẳng hạn như hàng xa xỉ hoặc công nghệ tiên tiến), điều đó sẽ dẫn đến tăng nhập khẩu, gây thâm hụt thương mại.
• Đồng nội tệ quá mạnh: Đồng nội tệ mạnh làm cho hàng nhập khẩu rẻ hơn và hàng xuất khẩu đắt hơn đối với người mua nước ngoài. Điều này dẫn đến tăng nhập khẩu và giảm xuất khẩu, góp phần gây ra thâm hụt thương mại.
• Năng lực sản xuất trong nước hạn chế: Nếu một quốc gia thiếu năng lực sản xuất một số hàng hóa hoặc dịch vụ nhất định, quốc gia đó có thể buộc phải dựa vào nhập khẩu.
• Sự phụ thuộc vào tài nguyên: Các quốc gia phụ thuộc nhiều vào nhập khẩu tài nguyên thiên nhiên như dầu mỏ hoặc khoáng sản, gây thâm hụt thương mại nếu giá của những mặt hàng này tăng trên thị trường toàn cầu.
• Thiếu hụt công nghệ: Công nghệ thiếu hụt sẽ khiến quốc gia không thể tự sản xuất một số mặt hàng, phụ thuộc nhiều hơn vào nhập khẩu, từ đó làm tăng thâm hụt thương mại.
• Các hiệp định thương mại và tự do hóa: Mặc dù các hiệp định thương mại nhằm thúc đẩy tăng trưởng kinh tế nhưng chúng cũng có thể dẫn đến tăng nhập khẩu nếu các ngành công nghiệp trong nước phải đối mặt với sự cạnh tranh mạnh mẽ từ đối tác nước ngoài.
• Áp lực lạm phát: Nếu một quốc gia có tỷ lệ lạm phát cao hơn các đối tác thương mại sẽ dẫn đến chi phí sản xuất tăng và giảm khả năng cạnh tranh trên thị trường toàn cầu.
• Xu hướng tiết kiệm và đầu tư: Mức tiết kiệm trong nước cao sẽ dẫn đến tăng đầu tư, vốn có thể được sử dụng để nhập khẩu hàng hóa vốn hoặc tài trợ cho các dự án quy mô lớn, khả năng gây ra thâm hụt thương mại.

Thực trạng cán cân thương mại hiện tại ở Việt Nam 

Trong những năm gần đây, cán cân thương mại của Việt Nam thường ở mức khá cân bằng, có thặng dư thương mại nhưng không quá vượt trội. 

Trong năm 2023, tình hình xuất nhập khẩu được đánh giá là đã có nhiều tín hiệu tích cực. Theo số liệu được Tổng cục Thống kê công bố vào cuối ngày 29/8, trong 8 tháng đầu năm 2023, kim ngạch xuất, nhập khẩu hàng hóa quốc gia đạt 435,23 tỷ USD, giảm 13,1% so với cùng kỳ năm ngoái, trong đó xuất khẩu giảm 10%; nhập khẩu giảm 16,2%. Cụ thể:

• Xuất khẩu đạt 227,71 tỷ USD, giảm 10% so với cùng kỳ
• Nhập khẩu đạt 207,52 tỷ USD, giảm 16,2% so với năm ngoái

8 tháng đầu năm 2023 nước ta dự tính xuất siêu khoảng 20,19 tỷ USD. Theo đánh giá, vĩ mô đang có nhiều yếu tố ủng hộ, dự kiến tình trạng xuất nhập khẩu có thể hồi phục trong cuối năm nay.

Hy vọng với những thông tin trên, bạn đọc đã hiểu rõ về cán cân thương mại cũng như các vấn đề liên quan khác. Làm thế nào để cán cân thương mại thặng dư luôn là bài toán mà chính phủ hướng tới. Đừng quên theo dõi loạt bài đọc thú vị khác về kinh tế tài chính tại VNSC nhé.