Chứng khoán phái sinh là gì? Những thông tin quan trọng nhà đầu tư cần biết

Chứng khoán phái sinh có mặt tại thị trường Việt Nam đã nhiều năm và được đánh giá cao trong khả năng bảo vệ danh mục đầu tư tài chính, đáp ứng nhu cầu đa dạng của nhà đầu tư. Vậy chứng khoán phái sinh là gì? Đặc điểm và vai trò của nó thế nào? Những thông tin dưới đây sẽ giúp nhà đầu tư có thể kiến thức để đầu tư phái sinh an toàn, nâng cao hiệu quả chốt lời. 

Chứng khoán phái sinh và những khái niệm cần biết

Phái sinh là gì?

Trong các hoạt động kinh tế, phái sinh (tiếng Anh: derivative) là một loại hợp đồng xác định dựa theo giá trị của các tài sản đảm bảo khác nhau, như tài sản cơ sở, chỉ số, lãi suất hoặc cổ phiếu (các loại giấy tờ có giá). Bản chất của phái sinh không có giá trị nội tại mà phụ thuộc vào tài sản cơ sở.

Công cụ phái sinh được các nhà đầu tư sử dụng cho nhiều mục đích bao gồm: phòng vệ rủi ro, đầu cơ chứng khoán, tiếp cận gần hơn với các tài sản hoặc thị trường giao dịch khó khăn. 

Các công cụ phái sinh được giao dịch trên sàn giao dịch sẽ được chuẩn hóa và quy định chặt chẽ hơn so với các công cụ phái sinh được giao dịch tự do.

Chứng khoán phái sinh là gì? 

Theo quy định tại khoản 9 điều 4 luật chứng khoán 2019, có thể hiểu: chứng khoán phái sinh là hợp đồng tài chính được ký kết giữa các bên tham gia về một giao dịch sẽ được thực hiện tại thời điểm xác định trong tương lai. Những thỏa thuận giao dịch thường liên quan đến mua/bán tài sản cơ sở của chứng khoán phái sinh. 

Hiểu một cách đơn giản, chứng khoán phái sinh là một hợp đồng tài chính, xác định quyền và nghĩa vụ của các bên tham gia. Trong đó, mức giá giao dịch sẽ được xác định ở thời điểm hiện tại, nhưng thời điểm thực hiện hợp đồng thì lại là một ngày cụ thể trong tương lai. 

Tại thị trường Việt Nam, chứng khoán phái sinh cho phép các nhà đầu tư dự đoán việc tăng hoặc giảm giá của tài sản cơ sở trong tương lai. Nếu nhà đầu tư dự đoán đúng sự thay đổi sẽ có lãi.

Các loại chứng khoán phái sinh

Hợp đồng kỳ hạn

Đây là loại hợp đồng thể hiện thỏa thuận mua bán giao dịch một loại tài sản cơ sở tại thời điểm cụ thể trong tương lai với mức giá được định trước ngay tại thời điểm các bên ký hợp đồng. 

Hợp đồng tương lai

Là sự thỏa thuận giữa các bên về việc mua bán tài sản cơ sở nhất định theo mức giá chuyển giao trong tương lai, thời điểm chuyển giao này sẽ được thống nhất và quy định trong hợp đồng.  

Ví dụ ông A sở hữu 1.000 cổ phiếu của công ty X tại năm 2022, ông ký hợp đồng tương lai với bà B để tránh rủi ro cổ phiếu đó giảm giá. Bà B đồng ý mua cổ phiếu sau 2 năm với dự đoán giá sẽ giảm. Nếu giá tăng theo dự đoán vào năm 2022, bà B sẽ kiếm được lợi nhuận còn giá giảm thì ông A sẽ chốt lời khi bán được giá cao hơn thị trường hiện tại.

Hợp đồng quyền chọn

Đây là sản phẩm phái sinh cho phép người nắm giữ có quyền chọn mua hoặc quyền chọn bán một tài sản với giá xác định vào một khoảng thời gian cố định trong tương lai. Đây là sản phẩm phái sinh phổ biến, bên có quyền có thể yêu cầu bên còn lại thực hiện nghĩa vụ theo hợp đồng. 

Hợp đồng hoán đổi

Hợp đồng hoán đổi được sử dụng phổ biến nhất để giao dịch các điều khoản cho vay. Tại đây hai bên ký kết hợp đồng, đồng ý hoán đổi các điều khoản vay. Sản phẩm phái sinh này sẽ quy định rõ ràng về thời gian hoán đổi dòng tiền và phương pháp tính toán cụ thể.

Ví dụ hoán đổi lãi suất, chuyển từ khoản vay có mức lãi suất cố định sang thành khoản vay có lãi suất linh hoạt hoặc ngược lại: Người có khoản vay lãi cố định ký hợp đồng hoán đổi cùng bên có khoản vay linh hoạt với những điều khoản cho vay tương đồng nhau. Khoản vay sau đó vẫn đứng tên người vay đầu tiên nhưng nghĩa vụ thanh toán chia cả hai theo thỏa thuận trong hợp đồng.

Thị trường chứng khoán phái sinh là gì?

Thị trường chứng khoán phái sinh là nơi mà các nhà đầu tư trao đổi các quyền, hợp đồng, nghĩa vụ được tiến hành chuyển nhượng quyền sở hữu giữa các bên thay vì giao dịch các tài sản bình thường.

Như vậy, thị trường chứng khoán phái sinh chính là nơi để sử dụng các công cụ tài chính phái sinh, công cụ mang tính hợp đồng hoặc đặc tính tương tự như hợp đồng.

Trong những năm gần đây, thị trường chứng khoán phái sinh đã có vai trò tích cực đối với thị trường tài chính, giúp cho các nhà đầu tư có nhiều lựa chọn để đa dạng dòng tiền, giảm bớt rủi ro tài chính đồng thời nắm bắt được cơ hội thu lời. 

Sự phát triển mạnh mẽ từ quy mô thị trường phái sinh, tăng thêm mức độ chuyên nghiệp của nhà đầu tư là một trong những yếu tố quan trọng nhằm nâng hạng thị trường chứng khoán Việt Nam.

Tài sản phái sinh là gì?

Tài sản phái sinh hay tài sản cơ sở của hợp đồng phái sinh là tài sản sẽ được mua hoặc bán vào một thời điểm trong tương lai. Tài sản phái sinh bao gồm tất cả các cổ phiếu, chứng quyền hoặc các quyền chứng khoán khác, cổ tức, tiền lãi hoặc tài sản khác được mô tả trong hợp đồng trước đó.

Công cụ phái sinh có giá trị dựa trên nền tảng là các tài sản cơ bản. Ví dụ: một quyền chọn đối với mã cổ phiếu A cho phép người nắm giữ nó có quyền mua hoặc bán A với giá thực hiện cho đến khi hết thời hạn. Tài sản cơ sở cho quyền chọn chính là cổ phiếu của A.

Một tài sản cơ sở có thể được sử dụng để xác định mục trong thỏa thuận cung cấp giá trị cho hợp đồng. Tài sản phái sinh cơ sở có tính bảo mật liên quan đến những thỏa thuận mà các bên liên quan cùng đồng ý trao đổi như một phần trong hợp đồng phái sinh.

Chỉ số phái sinh là gì? 

Chỉ số phái sinh có thể hiểu đơn giản là chỉ số chứng khoán phái sinh của tài sản cơ sở giao dịch trên thị trường. Hợp đồng phái sinh tài chính có tài sản cơ bản là chính chỉ số đó. Điều này có nghĩa là nhà đầu tư có thể giao dịch trong nhóm tài sản của chỉ số đại diện mà không cần mua từng chứng khoán/tài sản cơ bản trong nhóm hoặc thị trường đó. 

Ví dụ về chứng khoán phái sinh

Để giúp các nhà đầu tư hiểu rõ hơn hãy tham khảo ví dụ về chứng khoán phái sinh sau đây:

Ví dụ 1: về chứng khoán phái sinh

Các công ty vay tiền với mức lãi suất khác nhau và muốn đổi mức đó cho nhau. Công ty A có khoản vay 5 tỷ VND với lãi suất thay đổi linh hoạt hoặc được thả nổi (lãi có thể biến đổi theo ngày). Cùng lúc đó công ty B cũng có khoản vay 5 tỷ VND tương tự nhưng lãi suất cố định.  Hai công ty này có thể ký kết hợp đồng hoán đổi để có mức lãi suất trao đổi cho nhau, phù hợp tạo ra mức lãi tốt hơn cho từng bên. Lưu ý rằng chỉ phần lãi suất được hoán đổi còn phần gốc vẫn được giữ nguyên.

Ví dụ 2: về hợp đồng tương lai

Nhà đầu tư dự đoán xu hướng tăng điểm nên mở vị thế mua hợp đồng tương lai chỉ số VN30 đáo hạn ngay trong tháng ở mức 1100 điểm. Sau đó thị trường tăng theo đúng dự đoán và nhà đầu tư đóng vị thế khi bán hợp đồng tương lai chỉ số VN30 ở mức 1150 điểm. Như vậy nhà đầu tư đã có lãi. Chẳng hạn như theo hệ số nhân quy định là 100 nghìn VND mỗi điểm và có 50*100.000 = 5.000.000 VND lợi nhuận.

Đặc điểm của chứng khoán phái sinh là gì?

Chứng khoán phái sinh có một số đặc điểm như:

• Là sản phẩm chứng khoán có thời hạn cụ thể, hợp đồng ghi rõ ngày có hiệu lực và ngày kết thúc. Ngay khi đã ký hợp đồng, các bên có trách nhiệm thực hiện nghĩa vụ của mình theo thỏa thuận giữa các bên tham gia.
• Chứng khoán phái sinh có đặc tính đòn bẩy tài chính, đầu tư dựa trên sự biến đổi giá trị tài sản trong tương lai chứ không gắn vào tài sản cụ thể. Song song với lợi nhuận là mức độ rủi ro nên áp lực của các nhà đầu tư phái sinh cũng khá lớn. 
• Bản thân giá chứng khoán phái sinh không có giá trị độc lập. Giá trị của chúng bắt nguồn từ các tài sản cơ sở của hợp đồng phái sinh.

Vai trò của chứng khoán phái sinh

• Chứng khoán phái sinh giúp nhà đầu tư xác định được thu nhập sẽ có trong tương lai, dự phòng trước những rủi ro của thị trường tác động đến tài sản. 
• Nhà đầu tư có thể giao dịch linh hoạt hơn với những chính sách ưu đãi theo quy định khi tham gia đầu tư CKPS.
• Tính thanh khoản cao hơn chứng khoán cơ sở, minh bạch các giao dịch chứng khoán khi khối lượng và giá trị của chúng được định giá công khai.
• Thị trường phái sinh cho nhà đầu tư bán khống, nghĩa là bạn có thể bán ngay cả khi chưa có tài sản cơ sở.
• Kiếm được lợi nhuận ngay cả khi thị trường đang đi xuống nếu dự đoán chính xác xu hướng.
• Là một công cụ đòn bẩy tài chính hiệu quả cao, giao dịch được số lượng cổ phiếu gấp nhiều lần số vốn hiện có khi chỉ cần ký quỹ một phần tài sản. 
• Đây là sản phẩm chứng khoán chỉ cam kết về trách nhiệm, nghĩa vụ của các bên tham gia với tài sản trong hợp đồng mà không phải xác nhận quyền sở hữu tài sản. 
• Các bên giao dịch sẽ thực hiện hợp đồng phái sinh tại thời điểm có hiệu lực dù giá trị tài sản có cao hoặc thấp hơn so với giá cam kết ban đầu. 

Sản phẩm chứng khoán phái sinh đầu tiên giao dịch tại thị trường Việt Nam

Hợp đồng tương lai chính là sản phẩm CKPS đầu tiên được niêm yết và giao dịch trên thị trường chứng khoán Việt Nam. Các sản phẩm phái sinh trên thị trường chứng khoán Việt Nam cũng được xây dựng để phát triển theo lộ trình từ thấp đến cao, nhằm đảm bảo nhu cầu của nhà đầu tư khi giao dịch trên thị trường.

Thị trường chứng khoán phái sinh Việt Nam đang có hai dòng sản phẩm cơ bản là hợp đồng tương lai chỉ số VN30 và loại hợp đồng tương lai Trái phiếu chính phủ. Phổ biến nhất là hợp đồng tương lai chỉ số VN30, còn trái phiếu Chính phủ ít được nhà đầu tư chú ý hơn, chủ yếu là do các tổ chức tự giao dịch.

Cụ thể, sản phẩm hợp đồng tương lai chỉ số VN30 là sản phẩm:  

• Dựa trên biến động của 30 mã cổ phiếu dẫn đầu thị trường, giá trị vốn hóa lớn, tính thanh khoản cao trong tương lai.
• Kỳ hạn gồm 4 loại hợp đồng: 1 tháng, 2 tháng, 3 tháng và loại 6 tháng.
• Có ưu điểm mạnh trong tính công khai minh bạch, theo đúng các quy định của pháp luật Việt Nam.
• Dễ dàng khi giao dịch từ thời điểm T, tương tự như giao dịch cổ phiếu.
• Cơ hội có lãi cao khi thị trường giảm điểm nếu nhà đầu tư nắm bắt đúng xu hướng, nhà đầu tư chỉ cần đảm bảo số lượng ký quỹ yêu cầu trước khi tham gia.
• Đòn bẩy tài chính cao, không mất chi phí vay margin nên có thể mang đến mức lãi vượt trội so với đầu tư cổ phiếu. Tuy nhiên nếu không dự đoán đúng sẽ gây ra khoản lỗ không mong muốn, nhà đầu tư cần theo dõi sát sao biến động thị trường..

Lưu ý cho nhà đầu tư khi tham gia thị trường chứng khoán phái sinh

Sau khi tìm hiểu thế nào là chứng khoán phái sinh, nhà đầu tư có thể thấy đây là một sản phẩm có cơ chế hoạt động linh hoạt và có nhiều lựa chọn đa dạng. Tuy nhiên, do kỳ vọng vào tương lai nên nhà đầu tư có thể sẽ phải đối mặt với nhiều rủi ro. Để việc đầu tư hiệu quả hơn, hãy lưu ý:  

• Trước tiên nhà đầu tư cần tìm hiểu về chứng khoán phái sinh, các khái niệm liên quan để hiểu rõ từng loại sản phẩm nào phù hợp với khả năng của bản thân. Đây là yếu tố quan trọng trước khi bắt đầu rót vốn.
• Đúc rút kinh nghiệm từ những người đầu tư dày dặn, tự thực hành từ những khoản đầu tư nhỏ trước. Bạn sẽ có bài học từ thực tế, theo dõi các lịch sử giao dịch và ghi chép, phân tích cẩn thận tránh sai lầm.

• Tham khảo ý kiến, kinh nghiệm của các chuyên gia là một cách khá tốt để tăng thêm kiến thức. Bạn có thể tham khảo những ví dụ thực tế trong quá trình đầu tư của các chuyên gia. Từ đó tổng kết bài học cho bản thân, hoàn thiện kỹ năng và xây dựng chiến lược đầu tư toàn diện hơn.
• Nên tổng hợp kế hoạch đầu tư đảm bảo có lợi nhuận và ít rủi ro khi bắt đầu tham gia, không nên tham lợi nhuận quá cao mà nên vững chắc từ bước đầu.
• Rèn luyện, ổn định tâm lý, bình tĩnh trong các quyết định để không bị ảnh hưởng tiêu cực từ thị trường. Nên tham gia các hội nhóm, diễn đàn chứng khoán phái sinh để học học, cập nhật nhanh chóng hơn. 

Hy vọng qua qua bài viết trên đây, các nhà đầu tư đã hiểu rõ hơn về chứng khoán phái sinh tại Việt Nam cũng như hiểu về giao dịch phái sinh, cổ phiếu phái sinh là gì. Từ đó có thể phân tích, tổng hợp đưa ra các quyết định đầu tư đúng đắn mang lại phần lợi nhuận xứng đáng từ những quyết định đầu tư đó.